شوادون
شوادون (şavaadun) به معنی شبستان پایین است و احتمالا از زبان لری وارد شده است. این کلمه از دو بخش شوا به معنی شب ها و دون یا دومِن به معنای پایین گرفته شده و معادل سرداب است. برخی گفته اند ریشه این کلمه از شوتاپواتا (shautapwata) است به معنی شریک بودن در کندن کت می باشد.[۱] از دیر باز برای فرار از گرمای طاقت فرسای تابستان در درون سردابه‌هایی عمیق که از تابش آفتاب محفوظ بوده‌است، ساعات گرم روز را می‌گذرانیده‌اند. از نمونه‌های مشخص این شوادون‌های زیبا را می‌توان شوادون آقامیر که اکنون مخروبه‌است و شوادون منزل مهدوی نزدیک بقعه شاه رکن‌الدین را مثال زد.
فضای داخلی
شوادون نسبت به شبستان در سطحی بسیار پایین‌تر قرار گرفته‌است. شوادون‌ها حفره‌هایی دست کند میباشد که در دیوارها و سقف آن از هیچ نوع مصالح بنایی استفاده نشده و فقط در کفسازی و ساخت پله های آن آجر به کار رفته‌است. زمين دزفول از جنس كمر يا سنگ کنگلومرا است چون بر اين زمين‌ها آب جاری بوده است. در اين جنس زمين امكان اين كه از دستگاه براي كندن استفاده شود وجود ندارد و يا بسيار مشكل است. پس بايد با دست كنده شود.[۲]
شوادون‌ها یکی از ویژگی‌های خاص و ویژه معماری دزفول و شوشتر است که کاربری‌های متنوعی داشته‌است از جمله تهویه و خنکی ساختمان، به این صورت که دریچه‌ای در بیرون خانه برای ورود هوا داشته و با توجه به عمق و رطوبت موجود در آن، هوای در شوادان خنک شده و این هوای خنک از طریق دریچه هایی در بخش‌های مختلف ساختمان توزیع می‌شده است. علاوه بر آن به عنوان محلی خنک و آرام در تابستان‌ها مورد استفاده قرار گرفته، همچنین این شوادان‌ها از طریق راهروهایی به نام تال به خانه‌های همجوار راه داشته‌است و به این صورت ارتباط نزدیکی میان همسایه‌ها وجود داشته‌است. از دیگر کاربردهای شوادون می توان به نگهداری مواد غذایی و کلا نیازهای برودتی اشاره کرد.
علاوه بر این در زمان بمباران هوایی دزفول توسط عراق در دهه شصت شمسی از شوادون ها به عنوان پناهگاه استفاده می شده است.
اجزای شوادون
ورودی
شوادون دارای یک ورودی نسبتاً عریض است بین ۱.۲ تا ۱.۸ متر که معمولاً در یک قسمت از حیاط قرار دارد در برخی از موارد در یک ایوانچه در جنب حیاط قرار می‌گیرد و غالباً بدون در میباشد و برای تامین ایمنی دور آن را دیوار جان پناه اجرا می‌کردند.
پلکان
از ورودی پلکان شروع و تا سطح دشواری ادامه دارد و غالباً به این راه پله ها زیادتر از پله های امروزی می باشد
پله پهن
معمولاً در پلکان قبل از هر ۱۲ پله متوالی یک پله وسیع به عنوان پاگرد تعبیه می شود عملکرد و سطح آن فراتر از این پاگرد می باشد و در مواقعی که تعداد استفاده کنندگان بیشتر از گنجایش شوادون باشد از فضای آن استفاده میشود.
صحن
صحن بخش اصلی شوادون با پلان مربع می باشد گاهی چند ضلعی اجرا میشود. در شوادون های بزرگ اختلاف سطح سخت از سایر قسمت ها موجب هویت بخشی به آن میشود و در کل سه عامل وحدت دهنده و انتظام بخش به تمام قسمت های آن می باشد.
کت
به جز وجه اول صحن شوادون که به پلکان وصل سه وجه دیگر اتاقک هایی به نام کت متصل می باشد. کت ها حداکثر با یک اختلاف سطح از صحن جدا می شوند.
تال
کت های شوادون در برخی از موارد به شوادون های همسایه با یک تونل یا دریچه وصل می شوند که به آن تال می گویند در حقیقت تالها شبکه ارتباطی زیر زمینی برای یک گروه خانه که ارتباط فامیلی و همسایگی نزدیکی دارند می باشد خانه ای که در نزدیک رودخانه یا قنات واقع می باشد کانال اتصال دهنده آنها میباشد که در این صورت از کوران هوای بسیار خنک قنات نیز بهره مند می شوند.
دریچه یا دریزه
بلااستثنا در تمام شوادون ها هواکشی در صحن یا کت ها جهت تهویه تعبیه شده است که نام در کوچک آن را به خود گرفته و به آن دریزه گفته میشود. در شوشتر به آن سی سرا نیز می گویند.[۳]
پانویس
- ↑ عنایت اله (۱۳۷۷). شهرهای ایران در زمان ساسانیان و اشکانیان.
- ↑ «یک شوادون در دزفول سفره‌خانه سنتی شد».
- ↑ مهندس محسن بینا. «تجزیه و تحلیل اقلیمی شوادون ها در خانه های دزفول» (PDF).