مسجد جامع

مسجد جامع دزفول
نام	مسجد جامع دزفول
اطلاعات اثر
نام محلی	مَجِد جامع
نوع بنا	آجری
سال‌های مرمت	قرون ۷ و ۱۲ هجری
کاربری	مذهبی
کاربری کنونی	مذهبی
دیرینگی	اوایل دوره اسلامی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۲۸۷
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	دارد

مسجد جامع قدیمی ترین مسجد دزفول است که در مرکز شهر در خیابان امام خمینی بالاتر از فلکه ساعت واقع شده است. این مسجد از لحاظ معماری و دارا بودن شبستان و ستونهای سنگی در رده مساجد اوایل دوره اسلامی است که سپس در قرن هفتم و دوازدهم هجری قمری وسعت و مرمت یافته است.

مسجد جامع دزفول به شماره ۲۸۷ در ردیف آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مشخصات بنا

مسجد جامع دزفول بعد از پل قدیم، دومین اثر مهم تاریخی شهر به شمار می رود و از لحاظ معماری و دارابودن شبستان و ستون های سنگی در شمار مساجد اولیه دوره ی اسلامی بوده که در قرن سوم هجری احداث گردیده است. این بنا برگرفته از اصول معماری کاخ ایوان کرخه بوده و شکل گیری کنونی آن (چهار ایوانی) به اواسط دوره صفویه (۱۰۵۰ هجری قمری) بر می گردد.

بنای‌ مسجد شامل‌ سردر ورودی‌، صحن‌ وسیع، ایوان‌ها و شبستان‌های‌ جنوبی‌ و شرقی‌ است‌. مسجد چهار ورودی‌ كوچك‌ دارد كه‌ سه‌ ورودی‌ آن‌ مسدود شده‌ است‌. سردر ورودی‌ شمال‌ غربی‌ از آثار قرن‌ ۱۲ هجری قمری است‌ و تزئینات‌ مقرنس‌ و كاشیكاری‌ دارد. در میانه‌ ضلع‌ جنوبی‌ و شرقی‌ ایوان‌ و در طرفین‌ ایوان‌ها ، دهنه‌هایی‌ وجود دارد. بخش‌ اصلی‌ مسجد كنونی‌ شبستان‌ ستوندار جنوبی‌ است‌ كه‌ در میانه‌ آن‌ ایوان‌ قرار دارد. طاق‌ و گنبد آجری ‌شبستان‌ بر روی‌ پایه‌های‌ سنگی‌ ساخته‌ شده‌ است‌. ایوان‌ جانب‌ شرقی‌ صحن‌، در زمان‌ صفوی‌ ساخته‌ شده‌ است‌. شبستان‌ مسجد قدیمی‌ترین‌ بخش‌ آن‌ است‌. بر نمای‌ اضلاع‌ شمالی‌ و غربی‌ مسجد تاریخ‌های‌ قرن‌ سیزدهم‌ و چهاردهم‌ هجری‌ قمری‌ ثبت‌ شده‌ است‌.

بنای مسجد در یک طبقه ساخته شده و دارای صحنی بزرگ است. کالبد اصلی بنا در جبهه جنوبی آن، که هسته اولیه مسجد است، سنگی می‌باشد. دیوارهای مسجد بسیار قطور و شبستان آن ایستادگی خود را از ۲۰ ستون سنگی می‌گیرد که در وسط شبستان مسجد قرار داشته و جای شمعدان در آن تعبیه شده‌است. مصالح به کار رفته در دیوارها عمدتاً آجر و در ستون‌ها، سنگ‌های چهار تراش است و از ملات ماسه و آهک جهت ساخت دیوارهای و ستون‌‌های باربر استفاده شده‌است. محراب مسجد در وسط شبستان واقع است که دارای گچبری‌‌های زیبایی است. در مجاورت محراب، منبری سنگی با ده پله قرار دارد که در دو طرف آن گلدسته‌‌های کوچک و سفید رنگی قامت افراشته‌اند.

ایوان مسجد که در وسط واقع شده، در دو طرف خود، گلدسته‌هایی به ارتفاع ۱۵ متر دارد که شکوه معماری اسلامی و ایرانی آن را به رخ می‌کشد و با کاشی کاری‌های زیبایی مزین شده‌است. در گذشته بانگ مؤذن مسجد از این گلدسته‌ها نمازگزاران را به راز و نیاز فرا می‌خوانده‌است.

نوع سقف‌های مسجد سنتی و تلفیقی از طاق، تویزها، کلمبوها و طاق گهواره‌ای است و سقف ایوان اصلی بنا با کاربندی و آجرهای رنگی جدا و ۴ تیپ متنوع دارد. سقف ایوان‌های مسجد نیز گنبدی شکل و از آجر هستند. از دیگر بخش‌های مسجد جامع دزفول، شوادانی عمیق با مساحت ۲۰۰ متر است که دارای ۲۵ پله و اتاق‌های کوچکی در وسط پلکان است که درب نداشته و در اصطلاح به آن‌ها کت گفته می‌شود. برای تهویه هوای شوادان مسجد دو روزنه وجود دارد که از ویژگی‌های معماری دزفول در بناهای تاریخی و بافت قدیم دزفول می‌باشد که در دزفولی آن‌ها را « دریزه » می‌نامند.

درب ورودی شوادان مسجد در صحن اصلی آن قرار داشته و از قدیم برای استراحت نمازگزاران در تابستان‌های گرم خوزستان مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است.

عمده تزئینات کاشیکاری بنا مربوط به دوره ی قاجاریه می باشد که با خط بنایی و نقوش هندسی مزین شده است. پوشش شبستان مسجد گنبدی شکل و آجری است. محراب مسجد در وسط شبستان واقع است و دارای گچبری های زیبایی است. در جبهه شرقی مسقف مسجد غریبخانه واقع شده که در گذشته محل استراحت مسافرین از راه رسیده بوده و در دوران اخیر تبدیل به نمازخانه گردیده است، این قسمت را می توان قدیمی ترین بخش مسجد جامع عنوان نمود. از دیگر قسمت های تاریخی مسجد می توان به شوادان (شبادان) آن اشاره نمود که دارای ۲۵ پله و اتاق های کوچک بدون درب می باشد که در اصطلاح محلی کَت گفته می شود. از شوادان جهت استراحت در تابستان استفاده می شده است.

غریب خانه

محراب غریب خانه سوى خاورى و سوى جنوبى این بنا كوچه و طرف باخترى آن خیابان امام خمینى شمالى است كه با یك ردیف مغازه كه در سال ۱۳۳۲ ه ـ.ش ساخته شده‌اند از مسجد فاصله گرفته ‌است. در ضلع شمالى درب اصلى مسجد قرار گرفته كه به واسطه یك میدان كوچك و كوچه اى كوتاه به خیابان امام خمینى متصل می شود.

در پشت دیوار شمالى مسجد و در ضلع شرقى میدان جلوى درب اصلى مسجد حمامین مسجد قرار داشته كه در اثر موشكهاى رژیم بعثى عراق این حمامین به‌ طور كامل ویران گشت. مسجد جامع دزفول از مساجد شبستانى قرون اولیه اسلام است كه شبستان اصلى آن در ضلع جنوبى غریب خانه و شبستان كوچكترى در ضلع شرقى آن ساخته شده و ضلع غربى و شمالى به صورت نماكارى قرینه ضلع مقابل خویش اطراف حیاط دلباز و بزرگى به طول ۲۷ متر و ۶۰ سانتیمتر و به عرض ۲۶ متر قرار گرفته‌اند.

در طرف شرقى حیاط مسجد، شبستان درازى به طول ۱۴متر و عرض ۶ متر و ۵۰ سانتیمتر قرار دارد. این شبستان را كه جایگاه غربا بوده غریب خانه نامند اما دیرگاهی است كه فقط در ایام زمستان از آن استفاده می شود.و در تعمیر اخیر مسجد قسمتى از آن را مجزا كرده و جهت انبار از آن استفاده می شود. كهنگى این شبستان و كیفیت ساختمانى آن به خوبى میرساند كه به‌طور یقین قدیمی ترین قسمت مسجد می باشد به این معنى كه به احتمال زیاد در قرن سوم یا چهارم هجرى این شبستان را ساخته‌اند.

نقشه كنونى شبستان شرقى وضعیت قدیم آن را نشان نمی دهد؛ بلكه الحاقات و تصرفاتى كه ضمن وسعت دادن مسجد و افزودن ابنیه دیگر به عمل آمده تا اندازه اى آن را از صورت اولیه بیرون آورده است.لیكن با ملاحظه گوشه و كنار شبستان و بررسى آن از بالاى پشت بام و دیواره‌ها به خوبى ثابت میگردد كه شبستان نامبرده ابتدا عبارت از ساختمان منفرد و مجزاى طولانى بوده‌است كه سازنده آن را به سبك كاخ عهد ساسانیان كه در سه فرسخى دزفول یعنى ایوان كرخه دیده می شود بنا نهاده است.

قسمت جلوى غریب خانه(در ورودى غریب خانه در وسط ایوان شرقى مسجد قرار دارد)حد فاصل حیاط و غریب خانه در سال ۱۱۱۰هجرى به بناى مسجد اضافه شده‌است، شامل یك دهانه بزرگ در وسط و در هر دو طرف دو دهانه كوچكتر ساخته شده‌است.

بخش جنوبى مسجد در سده هفتم ساخته شده‌است .این قسمت شامل یك دهانه بزرگ به عرض۷ متر و به طول ۱۹متر و ۸۰سانتیمتر است كه از سمت مغرب دو دهانه و از سمت شرق سه دهانه دیگر شبستان را در میان گرفته‌است.

این پنج دهانه شبستان كه در اطراف ایوان اصلى قرارگرفته اند هر یك به عرض سه متر و نیم است و طول این شبستان‌ها با دهانه بزرگ مساوى است. فاصله بین دیوار شرقى و غربى در شبستان جنوبى ۳۰ متر و۸۰ سانتیمتر است و ضخامت دیوارهاى مسجد معمولاً یك متر و نیم می باشد.

در زیر طاق اصلى كاربندى زیبایى با آجرهاى نقاشى شده بكار رفته و در دو طرف ایوان دو مناره قرار گرفته كه از سطح حیاط تا بالا بوسیله كاشیهاى رنگى (لاجوردى فیروزه اى مشكى و سفید)تزیین شده‌اند.

محراب مسجد جامع در انتهاى دهنه وسط ضلع جنوبى قرارگرفته و ابعاد آن به طول ۱متر و۳۰سانتیمتر و عمق ۱متر و۱۰سانتیمتر می باشد و در كنار آن منبر سنگى به عرض ۱ متر و ۱۵سانتیمتر كه داراى۱۰ پله است قرار دارد. محراب داراى درب مشبك چوبى است كه به صورت عمودى بالا و پایین مى رود البته در تعمیرات بعدی این درب مشبک برداشته شده است.

در طرفین ایوان اصلى مسجد (ایوان جنوبى) دو گلدسته (مناره) كوتاه مشاهده میشود كه احتمال مى رود در زمان محمدعلى میرزا دولتشاه ساخته شده و با كاشى مزین شده‌اند.

غیر از حاشیه هاى زینتى كه در گلدسته‌ها بكار رفته پنج قسمت متمایز با توجه به نقوش به كار رفته در تزئینات مناره‌ها دیده می شود؛ قسمت اول كه بالاتر از ایوان اصلى قرار گرفته با واژه على، قسمت دوم حد فاصل ارتفاعى ایوان اصلى و سقف شبستان با كلمات(الله محمد على)و در سومین قسمت سوره اخلاص در سه سطر و قسمتهاى چهارم و پنجم با نقوش زیبایى تزئین شده‌اند.

ارتفاع كلى گلدسته‌ها از سطح حیاط به ترتیب تا لبه نمایى شبستان ۶.۵ متر تا نماى ایوان بزرگ ۱۱متر و تا انتهاى مناره ۱۵متر می باشد.نماى غربى صحن مسجد كه قرینه نماى شرقى آن می باشد داراى ۵ طاق نماكه ۴ تاى آن‌ها به صورت دوبه دو(قرینه)در اطراف طاق نماى وسط كه دهنه بزرگترى دارد قرار گرفته‌اند.

در بالاى طاق نماى وسط اشكال هندسى زیبایى با كاشیهاى الوان ترسیم شده‌است و در زیر طاق آن ۴ طاق نماى كوچك دیده می شود كه به وسیله كاشى نوشته هاى زیرین از راست به چپ بر بالاى سه طاق نماى پائینى به ترتیب” لااله الالله” ”محمدرسول الله” ”۱۳۶۶هـ.ق” و “على ولى الله” كار شده‌است. در بالاى طاق نماى بالایى زمان تعمیر و تجدید بناى قسمت غربى بنا و معمار آن بر كتیبه اى با كاشیهاى الوان نوشته شده‌است.

متن كتیبه به این شرح می باشد؛

“تجدید ساختمان سمت غربى به تولیت سیدمحمدعلى امام جمعه عمل حسن بن محمد جواد۱۳۲۶هـ.ش.”

شوادون مسجد

در زمان قدیم در تابستان كه هوا گرم بوده نماز جماعت ظهر و عصر را در مسجد برگزار كرده‌اند. با توجه به هواى گرم تابستان دماى هوا در زیر زمین هاى سنتی دزفول(شوادون) نسبت به سطح زمین اختلاف دمایى در حدود ۳۰ درجه سانتیگراد دارد.

لازم به ذكر است كه در جنگ تحمیلى عراق علیه ایران شوادون‌ها نقش عمده اى در مقاومت مردم داشته‌اند.

عمق زیاد و استحكام آن ها(جنس زمین كه بطور طبیعى دیوارها و سقف شوادون را تشكیل می دهد از كنگلومرا می باشد)باعث این امر شده‌است كه مساجد به عنوان پناهگاه و محل امنى براى پایگاه هاى مقاومت بسیج مورد استفاده قرار بگیرد.

ظاهراً در آغاز سده دوازدهم هجرى قمرى در گوشه دیوار خارجى شمال غربى مسجد(جایى كه در روزگار ما در بزرگ مسجد و میدان جلوى آن به نظر مى رسد)بدین گونه نبوده‌است و به جاى آن دو خانه قرار داشته كه به وسیله مرحوم آقا سید عبدالباقى آقامیر خریدارى شده و به جاى آن در بزرگ فعلى و میدان جلوى آن را احداث كرده‌اند.

و در زیر آن دو زیر زمین ساخته اندكه از حدود سال ۱۱۴۳ (سال درگذشت مرحوم آقا سیدعبدالباقى آقامیر)تا سال۱۳۲۴هجرى قمرى مدفن خانوادگى خاندان آقامیر دزفول بوده و نشان این مقابر چهارطاقى(چهارطوقى) است كه برفراز بام بنا شده‌است.

رقبات مسجد جامع

رقبات مسجد جامع دزفول در اطراف مسجد و بازار قدیم و خیابانهاى اطراف كه محل تجارى و بازار شهر است پراكنده می باشد. در جداره خود مسجد رقبات آن شامل دو باب حمام مردانه و زنانه است كه در جنگ تحمیلى بوسیله موشك هاى بعثى ویران گشتند. دیگر رقبات مسجد شامل چند باب مغازه در جداره مسجد و چندین باب دیگر در بازار قدیم و خیابان امام خمینى می باشد.

تیپولوژى سقف مسجد جامع

سقف شبستان‌ها و ایوان‌ها و قسمت هاى مختلف مسجد جامع دزفول هم از نظر نوع پوشش و هم از نظر نقش و نگارى كه به وسیله آجر توأماً با پوشش كار شده‌است از تنوع زیادى برخوردار است. معمار چیره دست این بنا نقوش هندسى بسیار زیبایى را با آجر بر روى سقف و قرنیزهاى مسجد انداخته و به وسیله رنگهاى گیاهى زیبایى خاصى به این سقفها بخشیده است. پوشش سقفها با توجه به آجر چینى آن‌ها چهار تیپ همچنین نوع آجركارى قرنیزها نیز چهار تیپ می باشد. ضمناً سقف ایوان اصلى با كاربندى و آجرهاى رنگى جدا از ۴ تیپ یاد شده می باشد.

مصالح بنای مسجد جامع

با توجه به قدمت مسجد كه به قرون اولیه هجرى برمی گردد؛ مصالح به كار گرفته شده در آن به جز آجر خشت و گل كه در اكثر ساختمان هاى بافت قدیم دزفول نیز به كار رفته از سنگهاى رسوبى واقع در كوه هاى شمال دزفول براى پی‌ها و ساختن ستون‌ها استفاده شده‌است. علاوه بر مصالح ذكر شده از كاشی هاى الوان به رنگ هاى سیاه آبى فیروزه اى لاجوردى و سفید جهت كاشی كارى نما نیز استفاده گردیده و براى پوشش نهایى پشت بام از كاهگل و براى سطوح داخلى و در برخى فضاها از گچ استفاده شده‌است. كف شبستان ها صحن و دیگر فضاهاى مسجد قبل از مرمت اخیر با آجر مفروش بوده كه بعد از مرمت موزائیك را جانشین آن ساخته‌اند.

زمین زیر پىِ

زمین زیر پى بنا در مسجد جامع دزفول مانند سایر زمین‌ها در این شهر بافتى متراكم از سنگ هاى كنگلومرایى است كه خاك رس ناخالص منطقه به صورت ملات جهت چسبندگى این بافت و استحكام فوق العاده آن گردیده است به صورتیكه در بسیارى جاها به جاى استفاده از پى از همین زمین به عنوان پى استفاده می گردد. در هرحال این خاك مقاومت كافى جهت تحمل وزن ساختمان را دارا می باشد. ولى این خاك در مقابل نفوذ دائم آب مقاومت نداشته و استحكام خود را از دست میدهد.

كفِ مسجد

كف فضاها در گذشته كفپوش آجرى مربع شكل ۲۰×۲۰ بوده‌است كه در حال حاضر كف حیاط با موزائیك ۳۰ سانتیمترى مفروش گردیده است.كف فضاهاى نیمه باز و بسته از كف حیاط ۱۵ سانتیمتر بلندتربوده و آن‌ها نیز با موزائیك فرش شده‌است. ازاره‌ها در قدیم آجرى و یا از سنگ چهارتراش بوده كه اكنون در كنار دیوارها سكوهایى الحاق شده كه از سنگ مرمر است.

سقفِ مسجد

سقف مسجد جامع تلفیقى از سقفهاى سنتى شامل طاق و تویزه‌ها كلمبوها و طاقپهاى گهواره اى است كه بر حسب نیاز در قسمتهاى نیمه باز كه نیاز به ارتباط فضاها با یكدیگر و پوشاندن گستره اى وسیع بوده ؛از طاق و تویزه و سقف هاى كلمبو با تویزه هاى دوطرفه با طاق ضربى آجرى نشسته بر ستون‌ها و در جاهایى كه داراى استقلال بوده اند؛ از طاق گهواره اى احداث شده بر دیوارهاى باربر استفاده گردیده است.و سقف هاى كلمبو نیز در گوشه هاى بنا قرار گرفته‌اند. بام این بنا نیز در قسمت طاق و تویزه‌ها داراى عوارض و بالا و پائین هاى حاصل از نوع سقف می باشد و در قسمت طاق هاى گهواره اى تسطیح و شیب بندى گردیده است. كلاً بام بنا با كاهگل ایزوله گردیده است.

پىِ مسجد

همانطور كه گفته شد زمین زیر پى در این بنا خود می تواند در حكم پى ساختمان عمل كند. با این حال به احتمال قریب به یقین پى این ساختمان شامل سنگ كنگلومرا با ملات شفته آهك است كه این نوع بسیار مقاوم و محكم می باشد. باتوجه به خصوصیات شفته آهك این پى در مقابل نفوذ آب نیز داراى مقاومت نسبى بوده و به آسانى دچار مشكل نمی شود. آنچه در منطقه مرسوم است احداث پى با ارتفاع تقریبى یك متر می باشد كه احتمالاً در این بنا نیز چنین می باشد با این حال براى شناسایى بهتر پى باید در هنگام شروع كار كارگاهى در اطراف پى گمانه زد و ساختار آن را كاملاً روشن نمود.

دیوارهای مسجد

دیوارها در این بنا آجرى با ملات ماسه آهك می باشد و اگر ستون‌ها را نیز دیوارهایى با طول كم در نظر بگیریم در این قسمت‌ها به جاى آجر از سنگ هاى چهارتراش استفاده گردیده است دیوارها در این بنا جزئى از ماسونرى بوده و مانند سایر بناهاى سنتى داراى ضخامت زیادى می باشد. آجر استفاده شده در دیوارها و آجرهاى مربعى شكل بیست و پنج سانتیمترى می باشد.در بعضى قسمت هاى بنا تركیب ستون و دیوار باد و مصالح سنگ و آجر دیده می شود كه درست در راستاى ستون هاى گذرنده از دیوار می باشد.

بازسازی‌های مسجد

مسجد جامع در گذر زمان از ابتدای احداث همواره در کانون توجهات بوده و به دلیل اهمیتی که داشته در دوره‌های مختلف بازسازی و مرمت شده‌است. از روی سنگ نوشته‌‌هایی که در مسجد موجود است آخرین مرمت‌‌های این مسجد در دوره‌‌های صفویه و قاجاریه بوده، از جمله بر روی یکی از سنگ‌ ها، تاریخ تعمیر، مقارن با پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی است و به همین خاطر رنگ‌‌های آبی و فیروزه و کاشی‌‌های آبی که شاخصه معماری آن دوران است در بخش‌هایی از مسجد دیده می‌شود؛ یا بر روی یکی از کاشی‌‌ها تاریخ ۱۲۵۳ یعنی در زمان محمد شاه قاجار ذکر شده‌ است. از دیگر دلایل قدمت بالای مسجد، سبک معماری آن است که الگو گرفته از معماری کاخایوان کرخه و معماری دوره ساسانی است.